المفصل فی صنعة الاِعراب (کتاب)

---

«المفصل فی صنعة الاِعراب» تألیف ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری است.

۱ - معرفی اجمالی‌

---

«المفصل فی صنعة الاِعراب» تالیف ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری( م ۵۳۸ ق) اثری فاخر و ارزشمند در بیان و آموزش قواعد زبان عربی می‌باشد که به قلمی رسا و بیانی شیوا، در سال ۵۱۵ ق، به رشته تحریر درآمده است.

در ذیل کتاب، حاشیه‌ای با عنوان «المفضل فی شرح ابیات المفصل» نیز چاپ گردیده که برای شرح و توضیح بیشتر عبارت‌های کتاب بسیار سودمند بوده و توسط محمد بدرالدین ابی‌فراس النعسانی الحلبی نگاشته شده است.

از جمله نام‌های کتاب، «المفصل فی النحو و المفصل فی علم العربیة» است که یاقوت حَمَوی، ابن خلکان و بروکلمان در تالیفات خود از آن یاد کرده‌اند.

۲ - ساختار کتاب

---

۲.۱ - شیوه نویسنده

روش نویسنده در تألیف کتاب بدین‌گونه است که بعد از بیان نظر خود در یک مسأله، به نقد و بررسی دیدگاه دو مکتب کوفه و بصره در این موضوع می‌پردازد وبه دلیل این‌که وی متمایل به مدرسه بصره است، از این‌جهت در بیشتر مواقع، نظریات کوفیین را ضعیف شمرده و مذهب بصریین را با آوردن شواهدی از آیات قرآن کریم و اشعار مختلف، تقویت می‌نماید.

۲.۱.۱ - بیان یک نمونه

برای نمونه، زمانی‌که وی در مورد( فاعل) و عامل در آن بحث می‌کند، مذهب بصریین را در مورد عامل واقع شدن (اقرب) و نزدیک‌ترین عامل را ـ در صورتی‌که چند عامل در جمله وجود داشته باشند ـ تأیید کرده و با بیان نظریه سیبویه، جبهه کوفیین را تقویت می‌کند، که خواننده فرهیخته در جای‌جای کتاب به این مسأله روبرو می‌شود.

نویسنده در تقسیم‌بندی مباحث کتاب، به‌گونه‌ای عمل کرده است که خواننده در همان ابتدا با ساختار کلی کتاب آشنا می‌گردد. وی، کتاب را به چهار بخش ( اسماء، افعال، حروف و کلمات مشترک بین آن‌ها) تقسیم نموده است.

۲.۲ - بخش اول

۲.۲.۱ - تقسیم‌ات اسم

تقسیم‌بندی اسم نیز به شرح ذیل است:

معرب و مبنی، مثنی و جمع، معرفه و نکره، مذکر و مؤنث، مصغر، منسوب، عدد، مقصور و ممدود، شبه فعل، مصدر، اسم فاعل و اسم مفعول، صفت مشبهه، افعل تفضیل، اسم مکان و اسم زمان، اسم آلات، اسم ثلاثی و اسم رباعی.

۲.۲.۲ - تقسیمات اسم معرب

اسم معرب نیز به چند بخش تقسیم می‌شود:

مرفوعات، منصوبات، مجرورات و توابع.

۲.۲.۳ - تقسیمات اسم مرفوع

اما تقسیمات اسم مرفوع:
فاعل، مبتدا و خبر، اسم کان و اخوات آن، خبر (ان) و اخوات آن و خبر (لا) نافیه جنس.

۲.۲.۴ - تقسیمات اسم منصوب

تقسیمات اسم منصوب:

مفعول به، مفعول مطلق، منادی و اختصاص و تحذیر، مفعول فیه و مفعول معه، مفعول له، حال و تمییز و استثنا، خبر (ما) و (لا) شبه (لیس)، خبر و اسم دو باب (کان) و (ان).

۲.۲.۵ - تقسیم‌بندی توابع

توابع نیز عبارتند از:

تأکید، صفت، وصف به جمله، بدل و عطف بیان.

۲.۲.۶ - تقسیمات اسم مبنی

تقسیمات اسم مبنی:

ضمایر، اسماء اشاره، وصل، اسم فعل و صوت، ظروف، مرکبات و کنایات.

۲.۳ - بخش دوم

بخش دوم کتاب مربوط به افعال است که مصنف، آنها را به شرح ذیل تقسیم‌بندی نموده است:

مضارع، ماضی، امر، متعدی و غیر متعدی، مجهول، افعال قلوب، افعال ناقصه، افعال مقاربه، مدح و ذم، تعجب، افعال ثلاثی و مزید و رباعی.

۲.۴ - بخش سوم

بخش سوم، راجع به بحث حروف است که نویسنده آن‌ها را نیز این‌گونه تقسیم‌بندی کرده است:

حروف اضافه، مشبهة بالفعل، حروف عطف، حروف نفی، تنبیه، نداء، تصدیق، إعجاب، خطاب، صله و حروف تفسیر، حروف مصدریه، تخصیص، تقریب، استقبال، استفهام، شرط، تعلیل، تاء تانیث، نون تاکید، هاء سکت، شین وقف، تنوین، حرف انکار، حروف تذکیر و قسم.

۲.۵ - بخش چهارم

زمخشری در بخش آخر کتاب مباحث مختلفی را بیان می‌دارد که برخی از آنها عبارتند از: إماله، وقف، التقاء ساکنین، حکم اول کلمات، زیادت حروف، ابدال حروف، اعتدال، ادغام و... .

۳ - گزارش محتوا

---

۳.۱ - تعاریف

باب اول راجع به (اسم جنس و اسم علم) است و در این رابطه نیز، نویسنده به بیان معنای (کلمه و کلام) پرداخته و می‌نویسد:

۳.۱.۱ - کلمه

کلمه لفظی است که وضع آن برای دلالت بر یک معنای مفرد است و خود نیز اسم جنس بوده و دربردارنده سه نوع است: اسم و فعل و حرف.

۳.۱.۲ - کلام

(کلام) نیز عبارت است از ترکیبی از دو کلمه که به یکدیگر اسناد داده شده‌اند و این إسناد حاصل نمی‌شود مگر بین دو اسم همچون: زید اخوک، بِشر صاحبُک و یا بینیک فعل و یک اسم همانند: ضرب زید، و انطلق بکر. که به این نوع از کلام جمله گفته می‌شود.

۳.۱.۳ - اسم

اسم نیز کلمه‌ای است که دلالت بر یک معنی کرده بدون این‌که به یکی از زمان‌ها اقتران داشته باشد که خود نیز دارای ویژگی‌هایی می‌باشد همانند:جواز اسناد به آن، دخول حرف تعریف و حروف جر و تنوین به اسم، اضافه و... .

۳.۱.۴ - اصناف اسم

از جمله اصناف اسم، اسم جنس می‌باشد، که به معنای اسمی است که بر یک شئ و هر آن چیزی که به آن شئ شباهت داشته باشد، اطلاق می‌گردد.
بیان دیگر تقسمات اسم و توضیح آن‌ها، در ادامه این بخش آمده است.

۳.۲ - ویژگی‌های کتاب

از جمله ویژگی‌های کتاب، گستردگی مباحث آن است، به گونه‌ای که نویسنده همه اقوال و نظریات موجود در رابطه با یک مسأله را گردآوری کرده و در آخر، نظریات دانشمندان مکاتب و مدارس بغداد، کوفه و بصره را آورده است. دانشمندانی که کرسی تدریس و نظریه‌پردازی لغت و ادبیات زبان عربی را تا مدتها در اختیار داشته‌اند و تا امروز نیز آراء آنها در این علم، مهم به حساب می‌آید، افرادی همچون:خلیل بن احمد فراهیدی (۱۰۰- ۱۷۰)، سیبویه (۱۸۰)، کسایی( ۱۸۹)، اخفش( ۲۱۵) و....

۳.۳ - نقایص

لازم به ذکر است که در کتاب، دو نقص مهم نیز به چشم می‌آید:

۱- ایجاز و گزیده‌گویی در برخی مسائل، همچون: بحث اسم مفعول، اسم آلت، فعل ماضی، حروف استثنا و نائب فاعل؛

۲- تجاوز نمودن از حد اعتدال و زیاده‌روی در برخی مسائل دیگر، همانند ذکر لغات مختلف در یک مسأله.

۳.۴ - ویژگی‌های دیگر

اما تعاریف دقیق و جامع و مانعی را که زمخشری برای ابواب مختلف صرف و نحو وضع کرده است، می‌توان شاهکار کتاب دانست.

علاوه بر آن، استفاده از مثال‌های متعدد برای یک مسأله و استفاده از آیات قرآنی و اشعار، دلیل دیگری است که مطالعه کتاب و تحلیل مباحث آن را شیرین نموده است.

۴ - وضعیت کتاب‌

---

از زمان تألیف کتاب، نام و آوازه آن در مراکز علمی و آموزشی بلند بوده است تا جایی که- علاوه بر این‌که خود مولف، بر کتاب خود شرحی نوشته است، در حدود بیست و یک شرح مختلف نیز توسط دیگر دانشمندان زبان و ادبیات عربی برای آن نگاشته شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
۱- التخمیر، نوشته قاسم بن الحسین خوارزمی (م ۶۱۷).
۲- المحصل، ابوالبقاء عبدالله بن ابی‌عبدالله الحسین العکبری (م ۶۱۶).
۳- شرح المفصل فی صنعه الاعراب، ابوالبقاء بن یعیش (م ۶۴۳).
۴- المفضل، علی بن محمد بن عبدالصمد سخاوی (م ۶۴۳).

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است.
نویسنده مقاله: سید منتظر موسوی.

۵ - پانویس

---